Over de goelag, de overkoepelende naam voor strafkampen in de ­Sovjet-Unie, is relatief weinig geschreven. Anne Applebaum werd bekroond met de Pulitzer voor haar standaardwerk Goelag. Verder hebben Solzjenitsyn en Sjalamov hun ervaringen gedetailleerd opgetekend. In vergelijking met literatuur over de nazikampen is dat eerder mager. Wie hier merkwaardig genoeg onterecht ­onbekend is gebleven, is Barbara Skarga (1919-2009), de grande dame van de Poolse ­filosofie, die iets langer dan elf jaar in Russische gevangenschap heeft doorgebracht. Na de bevrijding bundelt haar aantekeningen. In de context van de huidige Russische agressie tegen Oekraïne krijgen haar woorden een nog wrangere betekenis.

Skarga werd geboren in Warschau, kort ­nadat Polen uit een crisis was geklommen die bijna een eeuw had geduurd en waarin het land compleet van de kaart was geveegd. Haar familie was geworteld in de landadel van ­Litouwen, waarmee Polen in zijn gouden ­tijdperk (17de-18de eeuw) een eenheid had gevormd. Ze werd verplicht om elektriciteit te studeren, maar droomde van talen, wiskunde en filosofie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was ze koerierster bij het niet-communistische verzet. De bevrijding was voor Polen geen bevrijding, maar het begin van een ­nieuwe bezetting door de Sovjet-Unie. De titel van Skarga's memoires slaat precies daarop.

Op een feestje in 1944 werd ze opgepakt op verdenking van anticommunistische activiteiten. Ze bracht maanden door in Litouwse gevangenissen, werd naar de goelag gebracht, waar ze tien jaar spendeerde, en moest ten slotte anderhalf jaar werken in een kolchoz, een collectieve boerderij, in het uiterste ­oosten van Rusland.

Hoogleraar

Pas in 1956 kon ze de draad van haar leven weer oppakken, 37 jaar oud, mentaal en fysiek gebroken. Ze voltooide haar studies filosofie en werd hoogleraar. In die hoedanigheid heeft ze toonaangevende werken gepubliceerd. Haar thema's waren het positivisme, het kwaad en de existentiële eenzaamheid. Skarga is nooit pessimistisch of cynisch geworden. Tegenover Heideggers Sein zum Tode (de dood als ultiem oriëntatiepunt) stelde zij Sein zum Höffnung (de hoop als oriëntatiepunt). Ze mengde zich in het publieke debat, ondanks de grimmige situatie in haar land, en sym­pathiseerde met de vrije vakbond Solidariteit, die tot de politieke emancipatie van Polen zou leiden.

Haar aantekeningen lezen als een nachtmerrie, maar niet op een spectaculaire, sentimentele manier. Ze blijft altijd afstandelijk en rationeel, alsof het niet om haarzelf gaat. 'Je moet de beelden traag uit de donkerte opgraven,' schrijft ze, 'je moet hun kleuren en contouren onthullen, zodat ze opnieuw tot leven kunnen komen, en kunnen helpen om weer andere beelden te vinden.' Rationaliteit heeft haar ongetwijfeld gered. In het kamp bleef ze studeren, voor zover dat kon. Ze leerde Russisch (haar Pools is sterk 'gerussificeerd'), las Russische klassiekers als Dostojevski en Jese­nin, maar ook Poolse coryfeeën als Slowacki. Daarover schrijft ze, maar net zo goed over luizen, ziektes, honger, vernederingen, de ­doden om haar heen, de slaapdeprivatie, de martelingen, de angst voor verkrachting en de manier waarop mensen in gevangenschap omgaan met seksualiteit.

Renaissancevrouw

Filosofe Alicja Gescinska noemt Skarga in haar inleiding een renaissancevrouw: 'Veelzijdig, belezen, gedreven door de intrinsieke waarde van de wijsheid. Daarmee kan Skarga ieder tot inspiratie dienen bij die moeilijke taak waar we allen voor staan: de taak om mens te zijn.' Ze legt het verband met de actualiteit, want nog steeds worden we in Europa geconfronteerd met de Russische retoriek over denazificatie, met honger als wapen, met deportaties die evacuaties worden genoemd, met schijnreferenda en -verkiezingen.

Vertaald door Steven Lepez, De Bezige Bij, 432 blz., 34,99 € (e-boek 16,99 €).

Verberg tekst

Echt goede boeken gaan over veel meer dan de tijd waarin ze spelen. Veel tijd om aantekeningen te maken had Barbara Skarga niet in de twaalf jaar die zij vanaf 1944 doorbracht in Sovjet-gevangenissen en kampen van de goelag. Aantekeningen maken was ook verboden, zoals voor politieke gevangenen bijna alles verboden was. Als strijder in het Poolse, niet-communistische verzet tegen de nazi's was zij met talrijke lotgenoten na de bevrijding, na jaren van oorlog, opnieuw de vijand die moest worden opgeruimd, in de visie van de Russen gevaarlijker dan gewone criminelen en moordenaars. Mensen die denken, die mogelijk ánders denken dan de grote leider, de lijn van de partij, zouden immers een funeste invloed kunnen hebben en werden dus massaal uit de samenleving verwijderd.

Toen Barbara Skarga (1919-2009) eenmaal vrijkwam en uit de steppe terug kon keren naar Polen - dat was in 1956 - voltooide ze haar studie filosofie en ontwikkelde zij zich tot een van de meest vooraanstaande filosofen in de Poolse taal. Filosofie bedrijven na het concentratiekamp, dat op zichzelf is al een verbijsterende tour de force; de luciditeit en vooral de mildheid waarvan zij in haar werk blijk geeft, maken het groots. Dat geldt ook voor de aantekeningen uit de goelag die Skarga meer dan twintig jaar na haar bevrijding begon te noteren. Dit delven in het geheugen moet bij vlagen een uiterst pijnlijke ervaring zijn geweest. Haar schriftuur is niettemin zo licht, zo meeslepend en menselijk dat die bijna de gruwelen en liederlijkheden waarvan zij slachtoffer en getuige was doet vergeten.

Elke pagina doet verslag van wat mensen elkaar aandoen, de onverschilligheid, de wreedheid, het verraad. Toch lukt het Skarga de mens te ontvreemden van de barbarij. Talloos zijn de gebaren van goedheid en de momenten van schoonheid te midden van het vuil, de honger, de kou, de hitte, de pijn. 'Men kan niet zonder de lach leven. Lachen is de redding', schrijft Skarga als ze zich haar tijd in de gevangenis herinnert. Er is zoveel meer waar een mens zich aan vast kan houden, zolang die daartoe in staat is.

Begeesterend vertelt Skarga over de hoop als de oerbron van het leven, over het theater en de poëzie die gevangenen en vergetenen in staat stellen situaties met andere ogen te beschouwen, over de geschiedenis die ons draagt en lessen voorhoudt. Hartverwarmend is haar beschrijving van de talrijke verschijningsvormen van de liefde, ook in het kamp, ook in de hitte, ook in de kou, en het stille respect dat de gevangenen, opmerkelijk genoeg, hebben voor elk van die vormen. Liefde is een vorm van verzet.

Zelf beoordeelde Skarga Na de bevrijding, dat in 1985 verscheen, als onaf, ze meende dat het boek onvoldoende geordend was en de chronologie onduidelijk. Eigenlijk beschrijft zij daarmee precies de werking van het geheugen. Om te zien hoe goed het toch in elkaar zit, hoe thematische lijnen elkaar aanvullen en versterken, is het zaak Na de bevrijding tot het einde te lezen. Gaandeweg openbaart zich de rijkdom van het denken, dat een ijzersterke structuur heeft geschapen. Niet de chronologie draagt dit werk, maar het denken over de mens en waartoe die in staat is in de moeilijkste omstandigheden. Daarmee vormt het boek ook een scherp commentaar op elk totalitair systeem waarvan het menselijk falen en het menselijk tekort de sterkste pijlers zijn.

Skarga's aantekeningen verhalen van een specifieke periode; intussen bieden ze een schat aan materiaal om onze eigen tijd te lezen, de rollen te bezien die mensen altijd weer innemen. Van groot belang om het denken van Skarga te begrijpen, is de band die zij had met de Franse filosofie, en speciaal met die van Emmanuel Levinas. In de lange jaren die zij in gevangenissen en kampen doorbracht, zag zij bijna dagelijks het kwaad in de ogen. Misschien wel daarom was zij evenals Levinas niet geneigd om het kwaad in metafysische termen te begrijpen: 'Het kwaad is per definitie mensenwerk.' Skarga ziet het kwaad niet in de ander, eerder als iets dat tussen mensen ontstaat. Je zou kunnen zeggen: als de duivel bestaat, dan wordt die tussen mensen geboren.

In haar fraaie en toegankelijk geschreven voorwoord en inleiding schetst bezorger Alicja Gescinska Skarga als een renaissancevrouw: veelzijdig, belezen, een humanist en tegelijk heel aards. Inderdaad zijn deze aantekeningen evenzeer doortrokken van de modder en de stofwisseling in elke vorm, als van het denken, de literatuur en de muziek. Grootsheid en smerigheid leven naast elkaar. Terecht trekt Gescinska parallellen met de huidige tijd, met de oorlog in Oekraïne en de Russische retoriek, propaganda en agressie. Gescinska wijst op de honger en de kou als wapens, op de totale inzet om de verbeelding van mensen te verlammen en mensen hun waardigheid en innerlijke vrijheid te ontnemen. Het is de grondstof voor de onverschilligheid. In de totalitaire wereld waarin de schijn en de leugen regeren, en nep en namaak glimmen als goud, zo toont Skarga haarfijn aan, ben je een wonderlijke vogel als je de waarheid spreekt en onder ogen ziet.

Precies dat doet Skarga in deze aantekeningen, die getuigen van een grote verbeeldingskracht en een diepe betrokkenheid met het lot van de dingen en de mensen. Het is een voorrecht in deze tijd zo'n helder en oprecht werk te lezen in het trefzekere en gloedvolle Nederlands van vertaler Steven Lepez.

 

★★★★☆

Ingeleid door Alicja Gescinska. Uit het Pools vertaald door Steven Lepez. De Bezige Bij; 431 pagina's; € 34,99.

Verberg tekst

De persoonlijke getuigenis van de Poolse filosofe Barbara Skarga (1919-2009) over haar ervaringen in de Russische goelagkampen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog sloot Skarga zich aan bij het verzet. In september 1944 werd ze op vijfentwintigjarige leeftijd opgepakt door het Rode Leger en tot tien jaar dwangarbeid veroordeeld. Na haar vrijlating werd ze nog gedwongen te werken in een kolchoz, waardoor ze pas in 1956 de draad van haar leven in Polen weer kon oppakken. In 1985 publiceerde ze onder pseudoniem haar persoonlijke getuigenis van haar tijd in de goelagkampen. Haar verslag krijgt een nieuwe urgentie nu begrip van de complexe realiteit en de verhouding van Rusland met zijn buurlanden meer dan ooit noodzakelijk is.’Na de bevrijding’ is helder, persoonlijk en met diepgang geschreven. Met een inleiding van filosofe Alicja Gescinska. Met name geschikt voor een geoefende lezersgroep. Barbara Skarga (1919-2009) was een Poolse filosoof en schrijfster.