Zomer 1975. Broeder Medard zit bij het bed van zijn hulpbehoevende moeder die door een diepe depressie nauwelijks nog communiceert. Blijf tegen haar praten, maant de dokter hem aan, 'desnoods over de ballekes in de soep'. Dat doet hij uitvoerig tijdens wekelijkse bezoeken en later, wanneer ze gestorven is, aan haar graf. Hij vertelt vooral over zijn werk als econoom in een psychiatrisch centrum. Die zondagse afspraken zijn klaagsessies over patiënten met wie niks aan te vangen is, dokters die niet deugen, allerlei instanties die zich bemoeien met zijn werk en jonge werknemers, onder wie ook een 'langharig sujet' dat Erik Vlaminck heet, die met revolutionaire ideeën de werking van het centrum ondermijnen. Zelf trekt broeder Medard af en toe naar een flatje in Antwerpen waar hij zich graag in vrouwenkleren hult en een geheime rekening spekt. Ook is hij een fervent verzamelaar van klassieke iconen. Medards litanieën, die haast op een biecht lijken, worden een paar keer onderbroken door brieven van een man die de behandeling van zijn broer, die 'achterlijk' is en zich vaak agressief gedraagt, aanklaagt. Omdat hij andere patiënten en hulpverleners ­constant beet, hebben ze zonder inspraak van de familie al zijn tanden getrokken.

Medard vertelt zijn verhalen van verschrikking en ­terreur in een volks idioom dat kenmerkend is voor Vlaminck en dat verwant is aan wat Walter Van den Broeck, Leo Pleysier en meer recent Louis van Dievel in hun ­romans vaak doen. Vlaminck beheerst perfect die ­tragikomische toon, die we ook kennen van de brieven die hij namens Dikke Freddy in de media publiceert en waarin hij hoogwaardigheidsbekleders aanschrijft en een maatschappelijk of politiek probleem van raak maar ook relativerend commentaar voorziet.

'Helaas overtreft de realiteit vaak de fictie' lees je na de disclaimer waarin staat dat elke gelijkenis met personen, plaatsen of instellingen op toeval berust. In de jaren 70 werkte Vlaminck een tijd als opvoeder en diensthoofd 'vrije tijd' in een psychiatrisch centrum. Het is duidelijk dat veel voorvallen waarover hij broeder Medard laat vertellen berusten op feiten. Vlaminck, die altijd een sterk geëngageerde schrijver is geweest, wil dat de 'vergeet­putten' van toen geopend worden. Wellicht had de roman aan spankracht gewonnen als Vlaminck wat hij wil vertellen en aanklagen niet alleen in de mond van een gefrustreerde, conservatieve broeder had gelegd, maar ook het personage 'Erik Vlaminck' of een van zijn medestanders meer in het verhaal had betrokken. Bijvoorbeeld door te vertellen wat er bedisseld wordt tijdens de wekelijkse ­cafébijeenkomsten van hun clubje, waarbij Medard zo graag een spion zou hebben gehad. Dat neemt niet weg dat Iconen een sterke roman is, geschreven in een bedrieglijk eenvoudige (spreek)taal, iets wat zo moeilijk goed op papier te krijgen is en waarin ontluisterende ­verhalen verteld worden waarvan je mag hopen dat ze voorgoed verleden tijd zijn.

Vrijdag, 158 blz., € 22,50.

Verberg tekst

De achterflap van Iconen, de nieuwe roman van de Belgische auteur Erik Vlaminck (1954), meldt dat dit boek een ontluisterende blik biedt op de gang van zaken in een Vlaams psychiatrisch centrum in de jaren zeventig, 'een kluwen van machtsmisbruik en onmenselijke bejegening. Amper vijftig jaar later dreigen de vergeetputten van toen vergeten te worden'.

Op grond van deze tekst verwachtte ik een sociaalkritische roman, een aanklacht tegen weggepoetste misstanden in een psychiatrische kliniek. Na enkele bladzijden bevond ik mij inderdaad in de beloofde kluwen van machtsmisbruik en onmenselijke bejegening, maar daarin ligt niet de essentie van dit boek. Mijn aandacht verschoof al snel naar de psychologie, naar de gecompliceerde ik-figuur, de 26-jarige kloosterbroeder Medardus. Hij, spin in het web van de misstanden, vertelt zijn relaas in de vorm van een monoloog aan zijn bedlegerige moeder in een verpleeghuis, die niet in staat is te reageren.

Medardus werd geen broeder uit 'roeping', maar omdat het de enige manier was een man te worden die er in de ogen van zijn moeder toe deed, 'een man naar wie de mensen opkijken'. Het liefst was hij priester geworden, maar daarvoor had hij niet de juiste school gedaan. 'Bepaalde van Gods wegen zijn ontoegankelijk voor wie als 12-jarige op de verkeerde schoolbanken terechtkomt.' Niettemin draagt hij een zwart hemd en een wit halsboordje, om visueel voor priester te kunnen doorgaan. Een gefrustreerde, onwaarachtige man - en dan zijn we pas op de tweede bladzijde van deze overrompelende nihilistische roman.

Medardus geeft een beeld van zichzelf en de door het klooster beheerde psychiatrische kliniek waar hij broeder-econoom is. Dat leidt aanvankelijk tot enig mededogen met deze gehavende man, die door 'meneer-mijn-vader' - de typering is even kort als kil - geestelijk en fysiek werd vertrapt. In twee zinnetjes zet Medardus de barbaarse vader neer: 'Hij verfrommelde mijn schoolrapport terwijl hij het zei. Hij had er al bier en sigarettenas op gemorst.' Met zo'n vader kan het niet meer goed komen, voor de zoon niet en voor de lezer niet.

Op zijn 12de nam hij zich voor nooit meer te huilen en later prijst hij zich gelukkig dat hij er altijd een afkeer van heeft gehad anderen aan te raken. Medardus is een verre van compleet mens.

Aanvankelijk lift je argeloos mee met zijn subjectieve gedachten en deel je zijn verontwaardiging over wat er in de instelling gebeurt. Langzaamaan echter verlies je de aarzelende sympathie voor deze in zijn jeugd beschadigde man en walg je van de gedachten van een extreem egocentrisch, gewetenloos, gevoelloos, hypocriet en onbetrouwbaar mens. Hij sjoemelt ten eigen bate met de boekhouding, liegt, laat patiënten aan hun lot over, loopt weg voor verantwoordelijkheid en denkt alleen aan zijn eigen hachje. Hij leidt in meerdere opzichten een dubbelleven, onder meer in een clandestien gehuurd appartement, waar hij zich onbespied kan uitleven in travestie. Aan wie hij is en wat hij doet, twijfelt hij niet: 'Het is wat het is, een mens heeft zichzelf niet gemaakt.'

Het beeld van de psychiatrische instelling dat Vlaminck schetst, is ijzingwekkend en ontluisterend. Patiënten worden als objecten onderworpen aan medische experimenten en enkele van hen lopen, zonder toezicht, vreselijke brandwonden op onder een hete douche. Er zijn kritische tegenkrachten, maar die probeert Medardus met de handigheid van een gewetenloze beroepscrimineel te elimineren.

En zo schotelt Vlaminck de lezer een dystopisch wereldbeeld voor. 'Het menselijke denken is een labyrint waarin onophoudelijk pus blijft borrelen', denkt Medardus.

Geen enkele illusie houdt stand, er schijnt nog geen waxinelichtje in deze donkere kamer en ook aan het einde is er geen zweem van perspectief. In Iconen triomfeert, meedogenloos en verpletterend, het cynisme. Je wordt als lezer op niveau murw gebeukt.

Ik moest geregeld aan Elsschot denken. De scherpe en tegelijk nuchtere stijl, de wrange humor. Het blootleggen van hypocrisie, zoals de ontdekking dat twee broeders een gelegenheid bezochten 'waar achter een vitrineruit rode lampen schaarsgeklede dames belichten'. De kleine man die 'iets' wil zijn. De onbetrouwbaarheid van de wereld - in de inrichting worden conservenblikjes waarvan de houdbaarheidsdatum is verstreken voorzien van nieuwe wikkels. Weggeplakt bedrog. Elsschot had het kunnen bedenken. Maar bij Vlaminck is het tinten donkerder. Elsschot op z'n zwartst.

★★★★☆

Vrijdag; 158 pagina's; €22,50.

Verberg tekst

Halfweg de jaren 70 was Erik Vlaminck opvoeder in een psychiatrische instelling. In die tijd waren dat nog echte vergeetputten, gerund door ongeschoolde broeders. De wantoestanden die hij er meemaakte, zouden hem niet meer loslaten. In 'Het schismatieke schrijven' (2005), het sluitstuk van Vlamincks autobiografische familiecyclus, blikte de auteur terug op die duistere periode en stelde hij dat hij schrijver wilde worden precies om de heikele staat van de psychiatrie aan te klagen. Met 'Iconen' heeft hij bijna een halve eeuw na datum zijn traumaboek geschreven. Het beeld dat Vlaminck van de toenmalige zorgverlening ophangt, is onthutsend. De verteller is 'broeder econoom' Medard, 'een trichard' die giften verdonkeremaant en voortdurend 'met dubbel krijt' schrijft. Met zijn perfide winsten legt hij een verzameling iconen aan. In zondagse litanieën biecht hij zijn 'onverkwikkelijke tribulaties' op aan zijn dementerende moeder. Medard zwaait de plak in het centrum, waar machtsmisbruik en corruptie welig tieren. Iedereen die hem dwarsboomt, moet eraan geloven, onder wie 'het langharig sujet' Erik Vlaminck, die een dossier samenstelt voor 'het schandaalblad Humo'. In zijn gepatenteerd, sappig volksidioom heeft Vlaminck een ijzersterk j'accuse geschreven, vol zwarte humor, ingehouden woede en doorvoeld medeleven. 

Verberg tekst

Een compacte (158 p.) en indringende literaire roman over een psychiatrisch centrum in het Vlaanderen van de jaren zeventig. De roman toont een kluwen van machtsmisbruik en onmenselijke bejegening. De lezer kijkt mee over de schouder van Guido Schrauwen, ook wel broeder Medard, die tussen 1974 en 1976 verantwoordelijk was voor het financiële beleid van de instelling en zijn ervaringen van die tijd beschrijft aan zijn vader. Geschreven in een eigenzinnige en directe stijl, met veel gebruik van Vlaamse spreektaal. Vooral geschikt voor een literaire lezersgroep.Erik Vlaminck (1954) is een bekende Belgische auteur en toneelschrijver en is lid van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren. Hij schreef meer dan dertig boeken. Als Dikke Freddy schrijft hij brieven aan machtshebbers.