Het eerste hoofdstuk van Verdwijnende aarde, het prachtige debuut van Julia Phillips, begint met twee zussen die op een zomerdag aan de rand van een baai staan. De ene wil dieper het water in, de andere wil dicht bij de kust blijven en geneert zich voor de kinderachtige kuren van haar jongere zus.

Aan het eind van het hoofdstuk zijn de zussen verdwenen - ontvoerd, zo lijkt het, door een man in een glimmende zwarte auto. Het is een vertrouwd gegeven, in een allesbehalve vertrouwde omgeving - het afgelegen, in al zijn somberheid toch mooie schiereiland Kamtsjatka in het oosten van Rusland.

Wat volgt, is een roman in de vorm van overlappende korte verhalen over vrouwen die rechtstreeks of onrechtstreeks getroffen worden door de ontvoering. Meer conventionele, minder gedurfde vertellingen zouden dat doen om aan te geven hoe een gemeenschap zich schaart rond een tragische gebeurtenis. Maar hier is het de bedoeling aan te tonen hoe de vrouwen van Kamtsjatka op persoonlijk, cultureel en emotioneel vlak verscheurd worden, niet alleen door het misdrijf waarmee de roman op gang komt, maar ook vanwege ruimte, identiteit en de mensen die hen proberen te begrijpen - en daar vaak niet in slagen.

Het is een versleten achterflapcliché om te stellen dat ruimte een even belangrijk personage is als de mensen in het boek. Toch zijn de vrouwen in Phillips' roman zo innig en intelligent verstrengeld met het gebied waar ze wonen, dat het onmogelijk is hen te begrijpen of zelfs te interpreteren zonder de nauwkeurige evocatie van Kamtsjatka door Phillips. Ze beschrijft het gebied met de accuratesse van een cartograaf en de helderheid van een etnograaf, maakt een duidelijk onderscheid tussen de 'grote' stad Petropavlovsk-Kamtsjatski in het zuiden, waar de zussen ontvoerd worden, de groene stad Esso met haar warmwaterbronnen en blokhutten in het midden, en Palana, het stadje met zijn Sovjet-architectuur in de vallei aan de voet van het Korjaken-gebergte in het dunbevolkte noorden.

Phillips voert een gezelschap vrouwen op die staan voor de etnische en culturele conflicten in elk gebied - Ksyusha, de dochter van een rendierherder die in de hoofdstad aan de universiteit studeert en verscheurd wordt tussen haar dominante witte vriend en een andere inheemse student die ze leert kennen in een volksdansvereniging; Zoya, de verveelde vrouw van een politieagent die zich vervaarlijk aangetrokken voelt tot de Oezbeekse en Tadzjiekse immigranten die aan de overkant van haar appartement aan het werken zijn; Marina, de witte moeder van de vermiste zussen die naar een cultureel festival in het noorden reist, waar ze de confrontatie aangaat met een inheemse vrouw van wie de dochter in vergelijkbare omstandigheden is verdwenen, een zaak die weinig aandacht kreeg.

Naarmate de roman voortschrijdt, ontstaan alsmaar meer verrassende en verontrustende raakvlakken tussen de verhalen en de vrouwen. De verdwijning van de zussen bevindt zich soms op de voorgrond, maar vaker sluimert ze ergens in de verte - een echo op het nieuws, of een vaag ongemak dat dienstdoet als onderliggend refrein voor de andere kleine en grote drama's die in het verhaal aan bod komen.

Oksana, de enige getuige van de ontvoering, legt een verband tussen de vermiste zussen en een eigen nare ervaring, het verlies van haar hond, en verwoordt zo de gedeelde angst van de vrouwen in Verdwijnende aarde. 'Het is te pijnlijk om uit domheid je eigen hart te breken, om een deur niet op slot te doen of een kind alleen achter te laten, om achteraf tot de ontdekking te komen dat wat je het dierbaarst is verdwenen is. Nee. Je wilt intentioneel kapotmaken. Getuige zijn. Je wilt zien hoe je leven aan diggelen gaat.' Maar dat uitkijkpunt is geen van de vrouwen gegund.

Nagenoeg vlekkeloos

Er zijn wellicht mensen die Verdwijnende aarde een thriller zullen noemen, door meer op de whodunit te focussen dan op wat de tragedie onthult over de vrouwen. En als de verder nagenoeg vlekkeloze roman iets aangewreven kan worden, dan is het dat hij een rimpelloos einde voorschotelt dat meer lijkt in te spelen op de verwachtingen van het genre dan op de noden van deze bijzonder briljante roman. Toch doet het rimpelloze einde niets af aan Phillips' diepgaande analyse van verlies en verlangen, en het pleit voor de kracht van de roman dat kennis van wat met de zussen gebeurd is grotendeels naast de kwestie blijft.

Meulenhoff, 336 p., 22,99 euro.

Verberg tekst

Op de eerste bladzijden van Verdwijnende aarde, het indringende romandebuut van de Amerikaanse Julia Phillips, zijn twee zusjes, 8 en 11 jaar oud, aan het spelen op het strand. Ze worden aangesproken door een jonge man en laten zich door hem naar huis brengen in zijn indrukwekkende, glimmende auto. Hierna wordt van de meisjes niets meer vernomen.

Het gegeven van 'het verdwenen meisje' is een klassieke trope, om niet te zeggen een cliché, uit de thrillerliteratuur. Toch is Verdwijnende aarde (Disappearing Earth) geen thriller. Anders dan de lezer aanvankelijk verwacht, houdt de roman zich slechts zijdelings bezig met de zoektocht naar de meisjes. Er is geen plichtsgetrouwe, getroebleerde of geobsedeerde speurder wiens gangen wij volgen. Integendeel: als zich geen snelle oplossing aandient, verliezen de speurders in het boek hun interesse in de zaak. De meisjes zullen wel zijn verdronken.

Verdwijnende aarde speelt zich af op het Siberische schiereiland Kamtsjatka, in Nederland waarschijnlijk vooral bekend bij Risk-spelers. Slavist Julia Phillips bracht er twee jaar door om research te doen voor haar boek. Het Kamtsjatka dat zij ons voortovert is een ruig, afgelegen, soms wondermooi, vaker deprimerend deel van de wereld. Gelegen aan de vulkanische Pacifische Ring van Vuur, heeft het gebied regelmatig te kampen met aardbevingen en aardverschuivingen. Hierdoor zijn er bijna geen wegen, en al helemaal niet naar het Russische vasteland. Reizen van of naar Kamtsjatka - in de Sovjettijd een afgesloten militair gebied - gaat per schip of vliegtuig.

Zoals gezegd richt Phillips zich in deze roman niet in de eerste plaats op de vraag wat er met de verdwenen meisjes is gebeurd, al volgt daarop uiteindelijk wel een antwoord. Haar focus zijn de mensen die achterblijven. Iedereen op het schiereiland heeft zo zijn ideeën over de verdwijning. Aan de hand van de reacties schetst Phillips een geïsoleerde maar diverse en in veel opzichten versplinterde gemeenschap.

In elk van de dertien hoofdstukken staat een vrouwelijk personage centraal, dat Phillips met verrassend veel inlevingsvermogen portretteert. De hoofdstukken zijn steeds vernoemd naar de maand waarin ze zich afspelen, beginnend in augustus en een jaar later eindigend in juli. Eén hoofdstuk heeft een afwijkende titel, en dat blijkt achteraf veelzeggend.

Aanvankelijk lijkt het boek uit losse verhalen te bestaan, maar gaandeweg wordt duidelijk dat veel personages elkaar kennen of aan elkaar gerelateerd zijn. De hoofdpersoon in het ene hoofdstuk keert verderop terug als bijfiguur, gebeurtenissen die in het ene hoofdstuk in gang zijn gezet worden elders verder afgewikkeld. Het resultaat is een caleidoscopisch beeld van een samenleving die op het eerste gezicht onbekend en exotisch is, maar bij nadere beschouwing opmerkelijk herkenbaar.

In 'September' lezen we over het schoolmeisje Olja, dat ineens niet meer mag spelen met haar vriendinnetje Diana, die in een iets betere buurt woont. Diana's moeder vindt de onbesuisde Olja 'geen goede invloed' hebben op haar dochter. Als Olja vraagt naar het waarom, barst de moeder los: de verdwijning van die twee meisjes natuurlijk! 'In de Sovjettijd had dit nooit kunnen gebeuren.'

'Jullie kunnen je niet voorstellen hoe veilig het toen was', vervolgt ze. 'Geen buitenlanders. Niemand van buiten. Door het schiereiland open te gooien hebben de autoriteiten de grootste fout gemaakt die ze konden maken. Nu worden we overspoeld door toeristen, migranten. Inlanders. Dat soort criminelen.'

De vrouw die aan het woord is, is een etnische Russin en daarmee geen oorspronkelijke bewoner van Kamtsjatka. Afstammelingen daarvan bevinden zich thans in de periferie: het zijn de Evenen, Tsjoektsjen, Korjaken en Itelmenen, die zich in leven houden met visserij en rendierteelt. Zij worden door veel Russen met net zo'n argwaan bekeken als de gastarbeiders uit Tadzjikistan, Oezbekistan en Kirgizië.

Naast xenofobie en de daarmee gepaard gaande hypocrisie vormt de kwetsbare, dikwijls onderdrukte positie van vrouwen een tweede rode draad in de roman. Telkens blijkt het verhaal van de verdwenen zusjes daarbij op de achtergrond een rol te spelen. Een student die zich op een feestje laat ontvallen dat ze lesbisch is, wordt getrakteerd op gruwelverhalen: maak jezelf kwetsbaar, zoals die meisjes deden, en er wacht je dood en verderf. Een andere jonge vrouw moet zo ongeveer elk uur aan haar bezitterige vriendje rapporteren waar ze is. Een jonge moeder, door haar man gedwongen thuis te blijven bij hun kind, wordt gek van verveling en heeft erotische fantasieën over de Centraal-Aziatische gastarbeiders die ze vanuit haar raam bespiedt.

De verscheurdheid van de gemeenschap komt het schrijnendst aan de orde wanneer we over het meisje Lilia lezen. Zij is Eveense en van de authentieke cultuur van dit volk lusten de etnische Russen, op hun manier, wel pap. Gretig leren ze Eveens dansen en voeren ze toeristen naar Eveense dorpen, om het gemarginaliseerde volk te gelde te maken.

Lilia verdween enkele jaren vóór de zusjes. Maar waar die laatste verdwijning een steeds eroderender effect op de samenleving blijkt te hebben, is het wegraken van Lilia door niemand opgemerkt en laat het bijna elke Rus die er wel van weet koud.

Eigen verdwijning eerst. Kamtsjatka ligt dichterbij dan we dachten.

****

Uit het Engels vertaald door Else de Roon Hertoge en Annelies de hertogh.

Meulenhoff; 332 pagina's; € 22,99.

Verberg tekst

In een kleine gemeenschap op het Russische schiereiland Kamtsjatka verdwijnen twee jonge meisjes spoorloos. Na maanden geeft de politie de speurtocht op. Verschillende vrouwen vertellen daarna hun levensverhaal, met als rode draad de verdwijning. De vrouwen kennen elkaar, en hun onderlinge band wordt soms hechter, soms verbroken. Aan het einde lijkt het erop dat er een ontknoping in de zaak komt, maar dat wordt uiteindelijk niet duidelijk. Het boek geeft een goed beeld van de manier van leven en denken in een kleine, hechte gemeenschap in een onherbergzaam gebied van Rusland. De vrouwen, die de belangrijkste rol spelen, komen zeer geloofwaardig over. Allemaal hebben ze vergelijkbare problemen, met mannen, alcohol en buitenechtelijke relaties. De schrijfstijl is enigszins afstandelijk. Er wordt voornamelijk beschreven wat er gebeurt, met weinig dialogen en acties. Ook de natuur en de ijskoude omgeving spelen een belangrijke rol. Al met al een bijzonder verhaal, dat langzaam op gang komt, maar steeds boeiender wordt. Verberg tekst

De zusjes Aljona (11) en Sofia (8) raken vermist in Petroplavovsk, een plaats op het Russische schiereiland Kamtsjatka. Ze spelen er op het strand als ze door een jongeman met verstuikte enkel om hulp worden gevraagd. Hij praat ze vrij gemakkelijk zijn auto in. Keel aansnoerend hoe Julia Phillips de elfjarige Aljona zich langzaam laat realiseren dat deze man hen niet naar huis gaat brengen.

De in New Jersey geboren en getogen Amerikaanse auteur studeerde Russisch en bracht toen een maand door op het schiereiland, waar ze gefascineerd raakte door de leegte van de toendra, de ruige natuur, het postcommunistische gevoel van isolement en verlatenheid. Het schiereiland leek haar het ideale decor voor een roman over verlies en gemis, over geweld tegen vrouwen, over botsingen tussen de Russische bevolking en de rendierherders, de oorspronkelijke bewoners van het eiland.

In een interview met The Paris Review verklaarde Phillips zich verwant aan Alice Munro en Louise Erdrich, niet aan Dostojevski. Die Amerikaanse inborst proef je en het geeft deze roman ook iets wonderlijks, alsof namen en plaatsen niet sporen met de gebeurtenissen. Maar schrijven kan Phillips: ieder hoofdstuk brengt een ander perspectief op de vermissing -spannend tot het einde.

Vert. E. de Roon en A. de Hertogh. Meulenhoff; 330 blz. € 22,99.

Verberg tekst